O mnie i o mojej pracy
Nazywam się Maciej Oksztulski. Jestem niemówiącą osobą w spektrum autyzmu, a ponadto doktorem prawa, pracownikiem badawczym na Uniwersytecie w Białymstoku, stypendystą Narodowego Centrum Nauki. Pełnię funkcję analityka danych w projekcie Europe Direct Podlaskie, gdzie przygotowuję skróty orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej na stronę internetową, jestem także członkiem Rady Młodych w Podlaskim Sejmiku Osób z Niepełnosprawnościami oraz wolontariuszem Fundacji „Oswoić Świat”’ w Białymstoku. Współpracuję z Fundacją SYNAPSIS jako samorzecznik. W dniu 04.06.2024 r. zostałem powołany w skład Rady Osób z Niepełnosprawnościami przy Rzeczniku Praw Obywatelskich prof. Marcina Wiącka. Wchodzę w skład Zespołu Parlamentarnego ds. osób z Niepełnosprawnościami, jak i Grupy Parlamentarnej ds. Osób z Autyzmem.
Jestem też autorem 15 artykułów naukowych dotyczących autyzmu. W badaniach naukowych bywam zarówno badaczem, jak i osobą badaną. Staram się wszelkimi siłami, aby być aktywnym zawodowo. W przyszłości chcę kontynuować pomoc osobom z niepełnosprawnościami, z naciskiem na osoby w spektrum autyzmu. Czy mi się uda? Trudno powiedzieć, co przyniesie życie.
Moje podejście do informowania o TSUE
Staram się informować na bieżąco społeczeństwo o ciekawych, moim zdaniem, wyrokach TSUE (Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) oraz inspirujących opiniach rzeczników, które odnoszą się do możliwie największej części unijnego społeczeństwa, jak i bieżących spraw życia codziennego. Wyroki dotyczące zagadnień branżowych analizuję w sporadycznych sytuacjach.
To ważne, aby przeciętny obywatel Unii Europejskiej na tyle orientował się w prawie unijnym, by kojarzył jego ważniejsze implikacje w krajowych realiach życia codziennego. Oczywiście jest to proces wymagający cierpliwej konsekwencji. Jego owoce nie pojawiają się od razu, ani w sposób spektakularny. Uważam, że zarówno Unia Europejska, jak i Polska w społecznej debacie informacyjnej potrzebują pozytywistycznej pracy u podstaw. Spokojnie robię więc swoje, wnosząc swój skromny przyczynek do tego procesu.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a prawo do pracy – art. 15
Zacznę od zacytowania artykułu 15 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, oto one:
Artykuł 15 Wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy
- Każdy ma prawo do podejmowania pracy oraz wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego zawodu.
- Każdy obywatel Unii ma swobodę poszukiwania zatrudnienia, wykonywania pracy, korzystania z prawa przedsiębiorczości oraz świadczenia usług w każdym Państwie Członkowskim.
- Obywatele państw trzecich, którzy posiadają zezwolenie na pracę na terytorium Państw Członkowskich, mają prawo do takich samych warunków pracy, z jakich korzystają obywatele Unii.
Aktywność zawodowa autysty. Refleksje w kontekście rynku pracy
Należy zauważyć wartość pracy i trudności z jej znalezieniem u osób z niepełnosprawnościami, ze szczególnym uwzględnieniem osób ze spektrum autyzmu[1]. Jak ustalono podczas badań własnych, problemy społeczne osób autystycznych dotyczące wykluczenia społecznego, stawiają przed władzami państwowymi i samorządowymi trudne zadanie, jakim jest opracowanie uwarunkowań odpowiedzialnego ulepszenia rynku pracy, a także utworzenia w jak najkrótszym czasie godnych miejsc pracy.
Powyższy problem nie pojawił się z dnia na dzień, już w 2015 roku w swojej rozprawie magisterskiej opisałem własne refleksje na temat prawa do pracy osób w spektrum autyzmu. Widzę śladowy postęp w tym kierunku, na podstawie przeprowadzonych badań w 2022 r. [2] liczba pracujących osób z ASD w Polsce minimalnie uległa wzrostowi, obecnie oscyluje w granicach 2%[3]. Ten stan nie napawa radością, niezrozumienie zachowań społecznych osób w spektrum autyzmu często wykraczających poza akceptowalne ramy czy też zaburzenia komunikacji, jak i interakcji społecznych stają się przeszkodą do pracy w zespołach, co stanowi problem dla większości pracodawców. Aby osoby niepełnosprawne intelektualnie, chore psychicznie czy osoby w spektrum autyzmu były chronione prawem, należy zapewnić odpowiednie rozwiązania systemowe, chroniące jednostki i zapewniające równość wobec prawa[4].
Tak jak nadmieniłem, na podstawie przeprowadzonych własnych badań w 2022 r.[5] niespełna 2% spośród 400 tysięcy osób autystycznych w Polsce pracuje i to w większości w niepełnym wymiarze czasu pracy. Średni współczynnik ich aktywności zawodowej jest aż pięciokrotnie niższy niż średnia Unii Europejskiej wynosząca 10%. W Holandii wskaźnik ten wynosi już 28%, a w Stanach Zjednoczonych około 22%. Świadczy to o bardzo niskim poziomie zatrudnienia osób w spektrum autyzmu w stosunku do innych niepełnosprawności.
Dlaczego warto zatrudniać osoby w spektrum autyzmu?
Większa dostępność rynku pracy dla osób w spektrum autyzmu mogłaby przynieść nie tylko korzyści w postaci większego uczestnictwa tych osób w życiu społecznym, ale także korzyści ekonomiczne czy też socjalno-bytowe. Osoby w spektrum autyzmu w większości są rzetelnymi pracownikami, wyspecjalizowanymi w wielu dziedzinach, skupionymi na temacie, chętnymi do wykonywania rutynowych prac. To powinno być zachęcające dla pracodawców. Jednak jest to też pułapka – te cechy mają rozwinięte głównie osoby najlepiej funkcjonujące. Natomiast pozostałe osoby potrzebują dodatkowych rozwiązań czyli zakładów pracy chronionej takich jak Warsztaty Terapii Zajęciowej, Zakłady Aktywności Zawodowej czy też Spółdzielnie Socjalne. Osoby niepełnosprawne w spektrum autyzmu mogą w zależności od poziomu funkcjonowania podjąć pracę na otwartym lub chronionym rynku pracy.
Zakłady pracy chronionej (ZPCH) tworzone na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku[6] dedykowane osobom niepełnosprawnym nie są realnie przystosowane do potrzeb osób autystycznych (nie ma w Polsce ani jednego ZPCH ukierunkowanego na osoby z autyzmem). Istotnym uzupełnieniem są tu funkcjonujące na podobnych zasadach zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), a także warsztaty terapii zajęciowej (WTZ), które uspołeczniają, rehabilitują i przygotowują osobę niepełnosprawną do pracy[7].
Wszystkie powyższe formy funkcjonują w systemie rehabilitacji oraz w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, a są finansowane ze środków PFRON (90%) i jednostek samorządu terytorialnego (10%). Zgodnie z własnymi badaniami z 2022 r. w Polsce mieliśmy tylko cztery ZAZ-y, które zatrudniają osoby ze spektrum autyzmu tj.: Pracownia Rzeczy Różnych SYNAPSIS w Wilczej Górze (o tym w osobnym artykule), Fundacja „My dla innych” w Białymstoku, PSONI Biskupiec oraz ZAZ we Wrocławiu. Praca ma dla dorosłych osób w spektrum autyzmu znaczenie terapeutyczne, chroni przed kryzysami psychicznymi i nadaje sens życiu.
Dostęp do pracy osób ze spektrum autyzmu na polskim rynku pracy jest bardzo ubogi[8]. Wymaga dedykowanych rozwiązań prawnych pozwalających na finansowanie i wdrażanie określonych form wsparcia i organizacyjnych ulepszeń skierowanych do osób ze spektrum autyzmu na rynku pracy[9]. Taka inicjatywa pociąga za sobą środki finansowe, które są jednak niewspółmierne z kosztami związanymi z rehabilitacją, opieką zdrowotną czy socjalno-bytową, jak i utrzymaniem w domu pomocy społecznej czy też w zakładzie leczniczym.
Zgodnie z art. 27 konwencji o prawach osób niepełnosprawnych: „Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do pracy, na zasadzie równości z innymi osobami…”. Chciałbym zwrócić na ten zapis szczególną uwagę i potraktować go jako podsumowanie mojego artykułu.
Przypisy
[1] M. Oksztulski jest doktorem prawa (od 2015 r. zajmuje się prawem osób w spektrum autyzmu), Prawo do pracy osób z niepełnosprawnością – autyzmem w prawie i praktyce (na przykładzie województwa podlaskiego), praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Macieja Perkowskiego, prof. UwB w Zakładzie Prawa Międzynarodowego Publicznego, Repozytorium UwB, Białystok 2015, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/ (dostęp: 12.07.2023 r.).
[2] Projekt NCN Preludium 19.
[3] K. Kutwa, Droga do otwarcia rynku pracy w Polsce dla osób autystycznych, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa 2022 s.4 (kluczowe liczby); M. Perkowski, M. Oksztulski, Wykształcony autysta na polskim rynku pracy a międzynarodowy standard…, op. cit. s. 64- 65; M. Perkowski, M. Oksztulski, Prawo do pracy osób ze spektrum autyzmu w realiach polskich okiem badaczy prawa międzynarodowego, [w:] Prawo międzynarodowe wobec wyzwań…, op. cit. s. 251-253.
[4] M. Pańkowska, Międzynarodowe standardy ochrony praw osób z niepełnosprawnością, a osoby ze spektrum autyzmu, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Macieja Perkowskiego, prof. UwB w Katedrze Prawa Międzynarodowego Publicznego, Repozytorium UwB, Białystok 2023, s. 48-53, internet: https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/ (dostęp: 13.07.2023 r.).
[5] Opracowanie powstało w ramach badań realizowanych w projekcie pt. „Uprawnieni teoretycznie? Status prawny osób ze spektrum autyzmu na rynku pracy (w ujęciu krajowym, międzynarodowym i porównawczym)”, finansowanym przez Narodowe Centrum Nauki (w ramach konkursu Preludium 19), nr 2020/37/N/HS5/02224 – gdzie kierownikiem jest dr Maciej Oksztulski, a opiekunem prof. dr hab. Maciej Perkowski.
[6] Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14. poz. 92 z późn. zm.).
[7] Projekt w ramach badań realizowanych przez M. Oksztulskiego pt. „Uprawnieni teoretycznie? Status prawny osób ze spektrum autyzmu na rynku pracy (w ujęciu krajowym, międzynarodowym i porównawczym)”, finansowanym przez Narodowe Centrum Nauki (w ramach konkursu Preludium 19), nr 2020/37/N/HS5/02224 – gdzie kierownikiem jest dr Maciej Oksztulski, a opiekunem prof. dr hab. Maciej Perkowski.
[8] M. Oksztulski, „Uprawnieni teoretycznie? Status prawny osób ze spektrum autyzmu na rynku pracy (w ujęciu krajowym, międzynarodowym i porównawczym)”, materiał z prezentacji, 13 Kongres Międzynarodowy Autism-Europa, Kraków 7-9.10.2022 r., https://ae.autismcongres2022.org/pl/strefa-wydarzenia (20.03.2023).
[9] Szerzej: M. Perkowski, M. Oksztulski Autism as a Disability (From the Lawyer’s Perspective), BSP 2018, vol.23, nr 4, s. 48-49; M. Oksztulski, Prawo do pracy osób z niepełnosprawnością-autyzmem w prawie i praktyce (na przykładzie województwa podlaskiego), praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Perkowskiego, Białystok 2015, s. 85-87; M. Oksztulski, Bezdroża w krainie edukacji, czyli wybrane doświadczenia doktoranta ze spektrum autyzmu w drodze do celu [w:] Aksjologiczne i prawne aspekty niepełnosprawności, red. A. Drabarz, Białystok 2020, s. 87.
Projekt „Pomagamy w egzekwowaniu Praw Podstawowych w obszarze niepełnosprawności” współfinansowany jest przez Komisję Europejską w ramach Projektu „Building Bridges – Civic Capital in Local Communities”, realizowanego ze środków programu CERV finansowanego ze środków Komisji Europejskiej w ramach programu „Obywatele, Równość, Prawa i Wartości” na lata 2021 – 2027.
