Zaburzenia neurorozwojowe, takie jak spektrum autyzmu (ASD) oraz zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), stanowią istotny obszar badań w psychologii klinicznej i neurobiologii. Aktualne badania dostarczają coraz więcej dowodów na ich współwystępowanie.
Osoby z jednoczesnym ASD i ADHD doświadczają unikalnej kombinacji trudności w funkcjonowaniu, ale także posiadają specyficzne zasoby, które mogą stanowić ich atut. Mogą odznaczać się wyjątkową zdolnością do kreatywnego myślenia i analitycznego podejścia, a jednocześnie zmagać się z problemami w funkcjonowaniu społecznym czy organizacji codziennego życia.
ASD i ADHD – co łączy, co dzieli?
Obydwa zaburzenia mają podłoże genetyczne oraz wykazują istotne zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Pomimo pewnych nakładających się objawów, takich jak trudności z koncentracją i impulsywność, ASD i ADHD różnią się w zakresie objawów społecznych, poznawczych i behawioralnych.
ASD wiąże się głównie z nieprawidłowościami w zakresie komunikacji, interakcji społecznych oraz rozpoznawania emocji i intencji innych osób. Charakteryzuje się także nadwrażliwością na bodźce sensoryczne.
Z kolei u osób z ADHD występują trudności w kontroli impulsów, deficyty funkcji wykonawczych oraz problemy z koncentracją i podtrzymywaniem uwagi. ADHD nie jest pierwotnie związane z deficytami społecznymi, jednak impulsywność i ograniczone umiejętności samoregulacji mogą prowadzić do trudności w tym zakresie.
W obszarze funkcjonowania poznawczego osoby w spektrum autyzmu często wykazują zawężone, intensywne zainteresowania, prowadzące do zgłębiania jednej dziedziny. Jednocześnie przejawiają trudności z elastycznym przełączaniem uwagi pomiędzy zadaniami. W ADHD występują natomiast trudności w utrzymywaniu uwagi na zadaniach, skłonność do rozpraszania się oraz problemy z organizacją i doprowadzaniem do końca rozpoczętych działań.
Charakterystyczną cechą ASD jest także skłonność do sztywności poznawczej i potrzeba utrzymania stałości w codziennym funkcjonowaniu, podczas gdy osoby z ADHD często wykazują wysoką potrzebę nowości, poszukiwania bodźców i spontanicznych zmian. Te różnice w strategiach poznawczych są kluczowe dla odróżnienia obu zaburzeń w procesie diagnostycznym.
Współistnienie ASD i ADHD – wyzwania diagnostyczne i terapeutyczne
Proces diagnostyczny osób z podwójną diagnozą jest szczególnie skomplikowany. Klasyczne testy i kwestionariusze diagnostyczne nie zawsze uwzględniają interakcję między objawami ASD i ADHD, co prowadzi do niepełnych ocen klinicznych. Wiele osób, zwłaszcza dorosłych i kobiet, przez lata pozostaje bez diagnozy, ponieważ nauczyły się maskować objawy lub opracowały strategie kompensacyjne.
Diagnostyka ASD i ADHD wymaga interdyscyplinarnego podejścia, uwzględniającego wieloaspektową ocenę kliniczną, analizę wywiadu rozwojowego oraz zastosowanie standaryzowanych narzędzi diagnostycznych. W przypadku ASD wykorzystywane są narzędzie takie jak ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule), które pozwalają na ocenę funkcjonowania społecznego i komunikacyjnego oraz identyfikację zachowań stereotypowych. ADHD diagnozuje się natomiast m.in. przy pomocy kwestionariuszy oceniających funkcje wykonawcze (np. Conners-3) oraz testów neuropsychologicznych mierzących zdolność koncentracji i kontroli impulsów.
Współistnienie ASD i ADHD niesie za sobą dodatkowe wyzwania diagnostyczne i terapeutyczne. Szacuje się, że od 30 do 80% osób w spektrum autyzmu spełnia kryteria ADHD, a od 20 do 50% osób z ADHD spełnia kryteria ASD. Istnienie cech obu zaburzeń może prowadzić do błędnej diagnozy, szczególnie u dorosłych, którzy rozwinęli mechanizmy kompensacyjne. Maskowanie objawów jest częste zwłaszcza wśród kobiet, które wykazują większą zdolność do adaptacyjnych strategii społecznych.
Współwystępowanie ASD i ADHD zwiększa także ryzyko współistniejących zaburzeń psychicznych, takich jak zaburzenia lękowe, depresja oraz trudności w regulacji emocji. Deficyty sensoryczne i impulsywność mogą prowadzić do problemów w sferze relacji międzyludzkich, a także zwiększonej podatności na stres.
Terapia osób z AuDHD (skrót oznacza wspólną diagnozę ASD i ADHD) powinna być kompleksowa i elastyczna. W terapii ASD skuteczne są interwencje behawioralne, takie jak trening umiejętności społecznych czy terapia sensoryczna. Z kolei w ADHD stosuje się farmakoterapię (np. metylofenidat) oraz trening funkcji wykonawczych. Osoby z podwójną diagnozą często odnoszą korzyści zarówno z terapii ukierunkowanych na kontrolę impulsów, jak i tych rozwijających kompetencje społeczne.
Mocne strony osób z AuDHD
Mimo licznych wyzwań osoby z podwójną diagnozą mogą posiadać unikalne zdolności. Do ich mocnych stron należą:
- Kreatywność i innowacyjne myślenie – skłonność do hiperfokusów może sprzyjać tworzeniu nieszablonowych rozwiązań.
- Specjalizacja w wąskich dziedzinach – zdolność do intensywnego skupienia pozwala na osiąganie wysokiego poziomu kompetencji w wybranych obszarach.
- Odporność psychiczna i determinacja – pomimo trudności wiele osób z AuDHD wykazuje zdolność do wytrwałej pracy nad swoimi celami.
Znaczenie akceptacji i wsparcia społecznego
Jednym z kluczowych aspektów w życiu osób z ASD i ADHD jest akceptacja społeczna i dostosowanie środowiska do ich potrzeb. Edukacja i praca często nie są przystosowane do funkcjonowania osób neuroatypowych, co prowadzi do ich marginalizacji i poczucia wyobcowania.
Nowoczesne podejście obejmuje tworzenie przyjaznych przestrzeni pracy i nauki, dostosowanie metod dydaktycznych oraz świadomość społeczną na temat unikalnych wyzwań i mocnych stron osób z AuDHD. Organizacje i instytucje edukacyjne coraz częściej wdrażają programy wsparcia, takie jak mentorstwo, elastyczne godziny pracy czy strategie wspomagające koncentrację.
Podniesienie poziomu świadomości społecznej oraz promowanie empatii wobec osób neuroatypowych może nie tylko poprawić ich jakość życia, ale także umożliwić im pełniejsze wykorzystanie ich potencjału w różnych dziedzinach.
Wnioski
Podwójna diagnoza ASD i ADHD to wyzwanie zarówno dla diagnostyki, jak i terapii, ale także szansa na lepsze zrozumienie różnorodności funkcjonowania neurobiologicznego. Zamiast traktować te zaburzenia jako dwa oddzielne byty, konieczne jest opracowanie strategii terapeutycznych uwzględniających ich interakcje.
Dostosowanie środowiska edukacyjnego, zawodowego i społecznego do potrzeb osób z AuDHD pozwoli im nie tylko lepiej funkcjonować, ale również w pełni wykorzystać ich potencjał – dla własnego rozwoju oraz korzyści całego społeczeństwa.
Katarzyna Makulec – psycholog Fundacji SYNAPSIS, diagnosta oraz interwent kryzysowy, specjalizujący się w obszarze diagnozy ADHD i całościowych zaburzeń rozwoju u osób dorosłych i młodzieży od 13. roku życia.
Bibliografia:
Pisula, E. (2016). Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rynkiewicz, A. (2019). Zespół Aspergera i spektrum autyzmu: diagnoza i terapia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kołakowski, A., Skotnicka, M., & Gajda, J. (2020). ADHD. Podjąć wyzwanie. Przewodnik dla rodziców i specjalistów. Wydawnictwo Harmonia Universalis.
Wolańczyk, T., & Kołakowski, A. (2014). ADHD – od dziecka do dorosłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Posner, J., Polanczyk, G. V., & Sonuga-Barke, E. (2020). Attention-deficit hyperactivity disorder. The Lancet, 395(10222), 450-462.
Wojtkiewcz A. Cykle. O życiu w spektrum i ADHD. (2024), Wydawnictwo Linia
Hołub J. (2024) Niegrzeczne. Historie dzieci z ADHD, autyzmem i Zespołem Aspergera. Wydawnictwo Czarne.
Musiałowska, D. (2023) Mam ADHD, autyzm i całe spektrum możliwości. Wydawnictwo Feeria